B1-B2 : ΙΣΤΟΡΙΑ

         ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Η   ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 

ΚΑΤΑ ΤΟΝ  7ο ΚΑΙ ΤΟΝ 8ο ΑΙΩΝΑ .

1) Η κρίση των πόλεων (πηγή :Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού )

Η περίοδος από τις αρχές του 7ου μέχρι τις αρχές του 9ου αιώνα αποτελεί μια κρίσιμη εποχή για την εξέλιξη της μεσαιωνικής κοινωνίας. Κείμενα και υλικά κατάλοιπα αποκαλύπτουν ότι οι αρχαίες πόλεις πέρασαν μια περίοδο κρίσης και σταδιακά ο αρχαίος αστικός τρόπος ζωής εξαφανίστηκε, ενώ παρατηρήθηκε μια γενικότερη στροφή προς την αγροτική ζωή.

Χαρακτηριστική ένδειξη αυτού του μετασχηματισμού της κοινωνίας, όπως έχει παρατηρήσει ο βυζαντινολόγος A. Kazhdan ,  A. Kazhdan, είναι το γεγονός πως στα αγιολογικά κείμενα του 4ου και 6ου αιώνα οι άγιοι φαίνεται ότι προέρχονταν από αστικά περιβάλλοντα και μεγάλες πόλεις, ενώ από τον 7ο μέχρι τον 9ο αιώνα κατάγονταν από αγροτικές οικογένειες, ήταν δηλαδή παιδιά ιερέων της υπαίθρου ή ανήκαν στην τάξη των γαιοκτημόνων.

Η σημασία του θέματος έγκειται στο γεγονός ότι η παρακμή των αρχαίων πόλεων, που αποτελούσαν το βασικό δομικό σχηματισμό του ρωμαϊκού και πρώιμου βυζαντινού κράτους, είχε σημαντικές επιπτώσεις στις κοινωνικές δομές, στις οικονομικές δραστηριότητες και στην πολιτιστική ζωή και τη νοοτροπία των ανθρώπων του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους.
Το ζήτημα πήρε και άλλες διαστάσεις, καθώς κάποιοι μελετητές το συνέδεσαν με βασικά ερωτήματα της μεσαιωνικής ιστορίας και του πολιτισμού, όπως η μετάβαση από την Αρχαιότητα στους λεγόμενους μέσους χρόνους, η συνέχεια από την κλασική παράδοση και τον ελληνορωμαϊκό κόσμο στο Βυζάντιο κ.ά.

Το φαινόμενο, στη βάση του οποίου πρέπει να αναζητήσουμε περισσότερες από μία αιτίες, είχε μια μεγάλης διάρκειας πορεία, και ήδη στην περίοδο που διαπραγματευόμαστε οι περισσότερες επαρχιακές πόλεις έχουν χάσει πια την οικονομική τους ευρωστία και τη σημασία τους για τη διοικητική οργάνωση του κράτους και σταδιακά έχουν δώσει τη θέση τους σε αγροτικούς οικισμούς. Οι οικισμοί αυτοί εξελίχθηκαν στην πορεία του χρόνου στις πόλεις-κάστρα της Μεσοβυζαντινής περιόδου.

Πηγή 1

"...παλιά οι πόλεις ήταν πολυάριθμες στο Ρουμ, αλλά τώρα έχουν λιγοστέψει. Οι περισσότερες περιοχές είναι εύφορες και ευχάριστες, και κάθε μια έχει ένα ιδιαίτερα ισχυρό φρούριο, εξαιτίας των συχνών επιδρομών των μαχητών της πίστης (τους 'Aραβες). Σε κάθε χωριό αναλογεί ένα κάστρο, όπου σε περίπτωση επιδρομής βρίσκουν καταφύγιο".

απόσπασμα από την περσική γεωγραφική πραγματεία Hudud al-Alam,

Φυσικές καταστροφές, σεισμοί, λοιμοί, αλλά και οι σλαβικές επιδρομές είχαν ως αποτέλεσμα, ήδη από τον 6ο αιώνα, τη φυσική καταστροφή πολλών επαρχιακών πόλεων του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους. Αργότερα, οι αραβικές κατακτήσεις του 7ου αιώνα είχαν ως συνέπεια να χαθούν οι πόλεις της Συρίας και της Αιγύπτου, πόλεις που ήταν από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες της αυτοκρατορίας. Οι καταστροφές της φύσης και οι εχθρικές επιδρομές δεν ήταν όμως η μοναδική αιτία της κρίσης των αστικών κέντρων. Ήταν μάλλον η αφορμή για την εκδήλωση του φαινομένου, ενώ κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωσή του έπαιξαν οι αλλαγές στη σχέση των πόλεων με την κεντρική διοίκηση. Συγκεκριμένα, οι πόλεις από τον 7ο αιώνα δεν ήταν πια αυτόνομα διοικητικά κέντρα, αλλά πέρασαν στη διαχείριση αξιωματούχων της κεντρικής διοίκησης, που κύριο στόχο τους είχαν να ελέγχουν και να μεταφέρουν στα κρατικά ταμεία τους οικονομικούς πόρους της περιφέρειάς τους. Έτσι, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο J. Haldon, ενώ το υστερορωμαϊκό και πρώιμο βυζαντινό κράτος αποτελούσε μια ευρεία χωροταξική οργάνωση αυτοδιοικούμενων πόλεων, το μέσο βυζαντινό ήταν ένα συγκεντρωτικό διοικητικό δίκτυο αγροτικών οικονομιών. Ενδεικτικό της νέας κατάστασης είναι το γεγονός πως στις δύο βασικές αφηγηματικές πηγές της περιόδου που εξετάζουμε, την "Ιστορία Σύντομον" του πατριάρχη Νικηφόρου και τη "Χρονογραφία" του Θεοφάνη, λείπουν οι αναφορές σε πόλεις. Ανάλογα, η εικόνα της κοινωνίας που παρουσιάζουν είναι κατά βάση αγροτική και χαρακτηρίζεται από την εγκατάλειψη του αστικού βίου και τη διαβίωση του πληθυσμού στην ύπαιθρο.                                                                      Έφεσσος Βέβαια, σε κάποιες μεγάλες πόλεις, όπως η Έφεσος, η Νίκαια και η Θεσσαλονίκη, εξακολούθησε να υπάρχει αστική ζωή, ενώ κυρίαρχη πόλη παρέμεινε η πρωτεύουσα, η Κωνσταντινούπολη, την οποία οι αφηγηματικές πηγές αναφέρουν ως η "βασιλεύουσα πόλις". Οι υπόλοιπες πόλεις δεν εξαφανίστηκαν, αλλά χάνοντας τον παλαιότερο χαρακτήρα τους μετασχηματίστηκαν σταδιακά σε πόλεις-κάστρα, δηλαδή οικιστικά σύνολα μ' έναν οχυρό χώρο, τα οποία προσέφεραν προστασία στον κυρίως αγροτικό πληθυσμό που συγκεντρωνόταν και οργανωνόταν σε κοινότητες γύρω απ' αυτά. Παράδειγμα κοινωνικών επιπτώσεων : " Μια μεγάλη Οικογένεια του 8ου αιώνα " Η οικογένεια απέκτησε ιδιαίτερη συνοχή στη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξελίχθηκε στο βασικό δομικό στοιχείο της κοινωνικής οργάνωσης. Η νομοθεσία, που καθόριζε με αυστηρότητα συναφή θέματα, όπως ο γάμος και το διαζύγιο, αλλά και η θέση που πήρε η οικογένεια στους κανόνες και τη διδασκαλία της Εκκλησίας, μας αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη σημασία της για τη βυζαντινή κοινωνία. Τα αγιολογικά κείμενα επίσης παρουσιάζουν πολλές φορές με μεγάλη αμεσότητα την οικογένεια της εποχής. Ένα κείμενο από το Βίο του Όσιου Φιλάρετου μας αφηγείται πως, όταν η αυτοκράτειρα Ειρήνη αναζητούσε την ιδανική νύφη για το γιο της και διάδοχο Κωνσταντίνο Στ', έστειλε ειδικούς πρεσβευτές να ψάξουν στην επικράτειά της για τη μελλοντική Αυγούστα. Αυτοί έφτασαν μέχρι το σπίτι του Φιλάρετου. Ο όσιος τους πληροφόρησε πως, αν και ο ίδιος ήταν ένας φτωχός άνθρωπος, οι κόρες του δεν είχαν ποτέ βγει από το δωμάτιό τους! Καθώς όμως του έφερναν δεσποτικές προσταγές, μπορούσαν να τις επισκεφτούν. Μπαίνοντας οι βασιλικοί απεσταλμένοι συνάντησαν τις κόρες του γέροντα μαζί με τις δικές τους κόρες και, βλέποντας την ομορφιά μητέρων και θυγατέρων, γέμισαν θαυμασμό. Τέτοια μάλιστα ήταν η ομορφιά τους που αναρωτήθηκαν ποιες ήταν οι κόρες και ποιες οι εγγονές του! Αφού λοιπόν αποφάσισαν ότι μία από αυτές πληρούσε τις προϋποθέσεις για να γίνει βασιλική νύφη, μάζεψαν όλη την οικογένεια και τριάντα άτομα ξεκίνησαν για την Κωνσταντινούπολη! Αλλαγές στον δημόσιο βίο και τον πολιτισμό  Το φαινόμενο της κρίσης των πρώιμων βυζαντινών αστικών κέντρων είχε επιπτώσεις στη δημόσια και καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η άνθηση των μικρότερων οικιστικών μονάδων με αγροτικό χαρακτήρα, άμεσο επακόλουθο της κρίσης, έφερε αλλαγές στη γεωργική παραγωγή, την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και κατ' επέκταση αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες του πληθυσμού. Παράλληλα, η ίδια η πόλη, το οικιστικό σύνολο, άλλαξε μορφή. Δημόσια κτίρια, όπως βουλευτήρια, λουτρά, θέατρα, χώροι αγώνων, καταστράφηκαν και εγκαταλείφθηκαν ή άλλαξαν χρήση. Αγιολογικά κείμενα και άλλες πηγές μάς πληροφορούν για την κατάσταση των δημόσιων οικοδομημάτων, τα οποία χαρακτήριζαν την κλασική πόλη-δήμο. Ο Θεοφάνης, για παράδειγμα, αναφέρει πως το Τζυκανιστήριο της Εφέσου από χώρος άθλησης είχε μετατραπεί σε χώρο μαρτυρίου τον καιρό των εικονομαχικών διωγμών και ανάλογα ο Βίος του Αγίου Στεφάνου του Νέου αναφέρει ένα παλιό και εγκαταλειμμένο λουτρό, που χρησίμευσε ως φυλακή εικονολατρών. Μαζί με τα οικοδομήματα παρήκμασαν και οι πολιτιστικές αξίες του αστικού πολιτισμού.  Πηγή 2  "Ο πολιτισμός της αρχαιότητας ήταν ανοιχτός και δημόσιος. Η ζωή της πόλης ήταν συγκεντρωμένη στην αγορά, στο θέατρο, στον ιππόδρομο, στις φαρδιές αψιδοστοιχίες που πλαισίωναν τις κεντρικές λεωφόρους. Στο Βυζάντιο, όλες οι μορφές δημόσιας ζωής μετασχηματίστηκαν ριζικά [...] η εμπορική κίνηση συχνά συγκεντρωνόταν στα στενά σοκάκια των μεσαιωνικών οικισμών, ο ιππόδρομος έσβησε επίσης ή τουλάχιστον έχασε την κοινωνική του σημασία. Τα δημόσια λουτρά έπαψαν να λειτουργούν [...]. Οι θρησκευτικές τελετές έχασαν βαθμιαία τον ανοιχτό και δημόσιο χαρακτήρα τους [...]. Η κλίμακα των ιερών χώρων άλλαξε εξίσου θεαματικά. Τα ογκώδη θρησκευτικά κτίσματα του 6ου αιώνα δεν έχουν το ανάλογό τους τους επόμενους αιώνες". (Kazhdan, A. P., Wharton-Epstein, A., Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό 11ος -12ος αιώνας, Αθήνα 1997, σελ. 26-28). Αυτή η μετάβαση από "ανοιχτούς και δημόσιους" τρόπους ζωής σε "κλειστούς και ιδιωτικούς" παρατηρείται και στον ιδιωτικό τομέα. Τεκμήριο αυτών των αλλαγών βρίσκουμε στις μεταβολές στο χώρο κατοικίας. Ερωτήσεις : 1) Με ποια στοιχεία (αρχαιολογικά  αλλά και από κείμενα της εποχής ) , οι  βυζαντινολόγοι θεωρούν ότι η κοινωνία του 7ου και του 8ου μ. Χ. αιώνα ήταν κοινωνία αγροτική και είχε χάσει τον αστικό  χαρακτήρα  που είχε στον  Αρχαίου Κόσμου και στην  Πρωτοβυζαντινή Περίοδο ; 2) Ποια η σημασία αυτού του γεγονότος; 3) Ποια τα αίτια ; 4) Υπήρξαν παρόλα αυτά κάποιες πόλεις ;