Η   ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 

ΚΑΤΑ ΤΟΝ  7ο ΚΑΙ ΤΟΝ 8ο ΑΙΩΝΑ .

(Συνέχεια )

Ένα παράδειγμα:

Στην Υστερορωμαϊκή και Πρωτοβυζαντινή περίοδο, ο χαρακτηριστικός τύπος οικίας της ανώτερης τάξης, η έπαυλη (villa), αποτελούνταν από έναν ανοιχτό χώρο στο κέντρο, μια περίστυλη αυλή με κήπο, γύρω από την οποία οργανώνονταν τα δωμάτια του σπιτιού, ανάμεσα στα οποία υπήρχαν πλούσια διακοσμημένοι χώροι υποδοχής, με μωσαϊκά δάπεδα και τοιχογραφίες, αλλά και μεγάλοι αποθηκευτικοί χώροι.

Ο τύπος αυτός της κατοικίας εξέλειψε από τα τέλη περίπου του 6ου αιώνα. Πολλά από αυτά τα επιβλητικά κτίρια, είτε λόγω φυσικών καταστροφών είτε λόγω των εχθρικών επιδρομών, καταστράφηκαν και δεν ανοικοδομήθηκαν στα επόμενα χρόνια με τον ίδιο τρόπο. Συνήθως, στους χώρους όπου υπήρχαν τέτοια μεγάλα και πλούσια σπίτια διαμορφώθηκαν απλούστεροι και περισσότεροι χώροι κατοίκησης, που εκμεταλλεύονταν τα παλαιότερα, ερειπωμένα δωμάτια. Φτωχά υλικά, απλοί τρόποι ανοικοδόμησης, χώροι χωρίς πολλά και μεγάλα ανοίγματα, αποτέλεσαν τα χαρακτηριστικά των νέων κτιρίων.

Σταδιακά διαμορφώθηκε ένας νέος τύπος κατοικίας, που αποτελούνταν από περισσότερους ορόφους και μικρότερους, κλειστούς χώρους. Στο ισόγειο βρίσκονταν οι αποθήκες, ενώ το δώμα προοριζόταν για χώρος κατοικίας. Τέτοια σπίτια θα συναντήσουμε πλήρως διαμορφωμένα από το 10ο αιώνα στις πόλεις-κάστρα της βυζαντινής επικράτειας.

Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αυτών των μεταβολών βρίσκουμε στους Δελφούς. Εδώ οι ανασκαφές αποκάλυψαν στο νοτιοανατολικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου μία έπαυλη του 5ου αιώνα μ.Χ. Πρόκειται για ένα επιβλητικό κτίριο, που διέθετε λουτρά, ένα μεγάλο χώρο υποδοχής με αψίδα στη βόρεια πλευρά του -το λεγόμενο τρικλίνιο- και ήταν διακοσμημένο με μωσαϊκά δάπεδα και μαρμάρινη επένδυση στα κάτω μέρη των τοίχων. Το κτίριο καταστράφηκε στα τέλη του 6ου αιώνα και εγκαταστάθηκαν σ' αυτό βιοτεχνικά εργαστήρια.

Ανάλογες περιπτώσεις μετατροπής παλαιότερων επαύλεων σε χώρους με άλλη χρήση, βρίσκουμε στους Φιλίππους, στη Σαλαμίνα της Κύπρου, στην Αθήνα, στην Απάμεια της Συρίας, ενώ τα παραδείγματα πληθαίνουν με τις νέες ανασκαφές, που αποκαλύπτουν τον κόσμο της ύστερης Αρχαιότητας και του πρώιμου Βυζαντίου στο χώρο της Μεσογείου.

Κοινωνική δομή 

Την περίοδο αυτή παρατηρούνται αλλαγές και μετασχηματισμοί και στην κοινωνική διαστρωμάτωση της αυτοκρατορίας. Παραδοσιακές κοινωνικές ομάδες της ρωμαϊκής και πρώιμης βυζαντινής κοινωνίας, όπως η κληρονομική αριστοκρατία, η ανώτερη αστική τάξη, οι εξαρτημένοι χωρικοί, σταδιακά εξαφανίστηκαν, ενώ στη θέση τους εμφανίστηκαν νέες κοινωνικές ομάδες, όπως οι επαρχιακοί, κρατικοί και στρατιωτικοί  αξιωματούχοι και μια σχεδόν ομοιογενής αγροτική τάξη. Οι αλλαγές αυτές συνδέονται άμεσα με τις πολιτικές εξελίξεις, την κρίση των επαρχιακών πόλεων της αυτοκρατορίας και τις αλλαγές στις οικονομικές δραστηριότητες.

Οι μεταβολές επίσης στην εσωτερική οργάνωση του κράτους, όπως η συγκρότηση της επαρχιακής διοίκησης σε θέματα και η σταδιακή ανάπτυξη της κεντρικής γραφειοκρατίας, που έφτασε στο απόγειό της στην περίοδο των Μακεδόνων (867-1025) , έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας νέας, ανώτερης τάξης κρατικών αξιωματούχων, αλλά και νέων σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους που καλλιεργούσαν τη γη.

Η απώλεια των βυζαντινών επαρχιών με μεγάλη αγροτική παραγωγή, όπως η Συρία και η Αίγυπτος, οι αναστατώσεις που προξένησαν στην αυτοκρατορία οι εχθρικές επιδρομές του 7ου και 8ου αιώνα, η κρίση των θεσμών και οι δυσμενείς μεταβολές του τρόπου ζωής στις επαρχιακές πόλεις είχαν ως αποτέλεσμα να αλλάξουν τα δεδομένα στην εκμετάλλευση της γης. Σταδιακά, οι μεγάλοι γαιοκτήμονες που ζούσαν στις πόλεις και οι εξαρτημένοι χωρικοί που βρίσκονταν στην υπηρεσία τους εξέλειψαν και ο αγροτικός πληθυσμός απέκτησε μία ομοιομορφία.

Σημαντικές πληροφορίες για την αγροτική κοινωνία της περιόδου μάς παρέχει ο Βίος του Όσιου Φιλάρετου, ενώ έμμεσες πληροφορίες παίρνουμε επίσης από τη νομοθεσία και κυρίως από το λεγόμενο "Γεωργικό Νόμo". Οι παραπάνω πηγές μάς αποκαλύπτουν τη μείωση της μεγάλης ιδιοκτησίας και την αύξηση των ελεύθερων καλλιεργητών.

Αν και πλούσιοι μεγαλοκτηματίες υπήρχαν ακόμη, όπως ήταν π.χ. ο όσιος Φιλάρετος, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού που ασχολιόταν με την καλλιέργεια της γης ήταν ελεύθεροι αγρότες που είχαν συνήθως στην κατοχή τους μικρές εκτάσεις γης. Αυτοί δεν υπόκεινταν σε κανένα περιορισμό, όπως παλαιότερα οι εξαρτημένοι καλλιεργητές, εκτός από το να πληρώνουν τους φόρους τους προς το κράτος, που ήταν όμως ιδιαίτερα βαρείς. Τα μικρά εισοδήματά τους και η βαριά φορολογία τούς έφερνε πολλές φορές στη δύσκολη θέση να δανείζονται με επαχθείς όρους.
Ορισμένοι από αυτούς, μάλιστα, ήταν τόσο φτωχοί ώστε δεν είχαν καν τη δυνατότητα να καλλιεργήσουν μόνοι τη γη τους και γι' αυτό τη νοίκιαζαν ή παρείχαν τις υπηρεσίες τους σε πιο εύπορους καλλιεργητές. Αυτοί ήταν ελεύθεροι πολίτες χαμηλής κοινωνικής θέσης και ονομάζονταν μισθίοι ή μισθωτοί.

Μια ιδιαίτερη κατηγορία ελεύθερων αγροτών αποτελούσαν τέλος οι στρατιώτες, δηλαδή όσοι είχαν λάβει από το κράτος εκτάσεις γης, τις γνωστές ως στρατιωτικά κτήματα, με αντάλλαγμα προσωπική στρατιωτική θητεία ή την υποχρέωση να καταβάλουν τα χρήματα για τη συντήρηση ενός στρατιώτη. Η γενίκευση του θεσμού συνέβαλε στην αύξηση του αριθμού των ελεύθερων αγροτών, καθώς ολόκληρες στρατείες αποτελούνταν από κατόχους τέτοιων κτημάτων, οι οποίοι θα μπορούσαν γενικότερα να συμπεριληφθούν στους πιο ευκατάστατους καλλιεργητές.

Σταδιακά, από τον 9ο αιώνα, η μεγάλη ιδιοκτησία αυξήθηκε και εμφανίστηκαν στο προσκήνιο σημαντικές αριστοκρατικές οικογένειες, που όφειλαν τη θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία στη μεγάλη έγγειο ιδιοκτησία. Οι λεγόμενοι δυνατοί επηρέασαν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή της αυτοκρατορίας τα επόμενα χρόνια.

Ασκήσεις :

1) Ποιος ο βυζαντινός τύπος κατοικίας μεταξυ 7ου και 8ου αιώνα ; Ποια η διαφορά από τον Ρωμαϊκό της Πρωτοβυζαντινής περιόδου ;

2) Ποια γεγονότα οδήγησαν στην δημιουργία νέων κοινωνικών τάξεων και ποιες είναι αυτές ;