Α1-Α2 13ο Μάθημα Ιστορίας


         ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Από 'Το Χρονικό της Τέχνης " ,Ε.Η. Gombrich εκδόσεις  , M.I.E.T.

Άσκηση : Να διαβάσετε προσεκτικά τα αποσπάσματα που ακολουθούν και να σημειώσετε τις απορίες σας καθώς και τα σημεία που τράβηξαν ιδιαιτέρως την προσοχή σας .

α) Γλυπτική 

    "Οταν οί "Ελληνες καλλιτέχνες άρχισαν νά φτιάχνουν πέτρινα αγάλματα, ξεκίνησαν από κει πού είχαν σταματήσει οί Αιγύπτιοι καί οί Άσσύριοι.

Ή Ε ι κ ό να (1) :
δείχνει ότι μελέτησαν καί μιμήθηκαν αιγυπτιακά πρότυπα, δτι απ’ αύτά έμαθαν πώς να φτιάχνουν
έναν όρθιο έφηβο, πώς νά ξεχωρίζουν τά μέλη τού σώματος καί τούς μυς πού τό στηρίζουν. Δείχνει όμως έπίσης πώς ό καλλιτέχνης πού έφτιαξε αύτά τά άγάλματα δεν έμενε ικανοποιημένος με συνταγές, δσο καλές καί αν ήταν, καί πώς είχε άρχίσει νά πειραματίζεται γιά λογαριασμό του. Είναι λ.χ. φανερό δτι ήθελε νά μάθει πώς άκριβώς ήταν τά γόνατα. Μπορεί νά μήν τό πέτυχε άπόλυτα' μπορεί, στά δικά του άγάλματα, τά γόνατα νά πείθουν άκόμη λιγότερο παρά στά αιγυπτιακά πρότυπα' ή ούσία όμως είναι δτι άποφάσισε νά δει ό ίδιος πώς ήταν τά πράγματα, αντί ν’ άκολουθήσει τήν παλιά συνταγή. Τό πρόβλημα δεν ήταν πιά νά μάθεις έναν έτοιμο τύπο προκειμένου νά παραστήσεις τό άνθρώπινο σώμα. Κάθε "Ελληνας γλύπτης ήθελε νά βρει τον τρόπο μέ τόν όποιο αυτός θά παρίστανε ένα συγκεκριμένο σώμα. Οί Αιγύπτιοι είχαν βασίσει τήν τέχνη τους στή γνώση. Οί "Ελληνες άρχισαν νά χρησιμοποιούν τά μάτια τους.

’

Από τή στιγμή πού άρχισε αυτή ή επανάσταση, τίποτε πιά δέν μπορούσε νά τή σταματήσει. Οί γλύπτες στά εργαστήριά τους δοκίμαζαν νέες ιδέες καί νέους τρόπους γιά νά παραστήσουν τό άνθρώπινο σώμα, ενώ άλλοι άκολουθοΰσαν άμέσως κάθε καινοτομία καί πρόσθεταν τις δικές τους άνακαλύψεις. Ό ένας έβρισκε πώς νά σμιλεύει τόν κορμό, ό άλλος διαπίστωνε δτι τό άγαλμα θά έμοιαζε πολύ πιο ζωντανό, άν καί τά δυό πόδια δέν πατούσαν στερεά στή γή. ’Άλλος πάλι άνακάλυπτε πώς μπορούσε νά κάνει έκφραστικότερο ένα πρόσωπο δίνοντας άπλώς στά χείλη μιά κλίση προς τά επάνω πού νά μοιάζει μέ χαμόγελο. Ή αιγυπτιακή μέθοδος ήταν βέβαια από πολλές πλευρές άσφαλέστερη. Τά πειράματα τών Ελλήνων καλλιτεχνών δέν πετύχαιναν πάντα. Τό χαμόγελο έμοιαζε κάποτε σάν μορφασμός αμηχανίας, καί ή λιγότερο άκαμπτη στάση φαινόταν καμιά φορά επιτηδευμένη. Οί "Ελληνες καλλιτέχνες δμως δέν φοβήθηκαν τις δυσκολίες. Είχαν πάρει ένα δρόμο πού δέν άφηνε περιθώρια γιά επιστροφή.

        Τά δύο μεγάλα έργα τού Φειδία, ή Άθηνά καί τό πασίγνωστο άγαλμα τού Δία στήν ’Ολυμπία, χάθηκαν γιά πάντα, σώθηκαν όμως οί ναοί όπου ήταν τοποθετημένα, καί μαζί μ’ αύτούς μερικά διακοσμητικά στοιχεία πού χρονολογούνται άπό τήν ίδια εποχή. Ό ναός τής ’Ολυμπίας είναι ό αρχαιότερος. Άρχισε ίσως νά χτίζεται γύρω στό 470 π.Χ. καί τέλειωσε πρίν άπό τό 457 π.Χ. Στις μετόπες, πάνω άπό τό επιστύλιο, παριστάνονταν οί άθλοι τού Ηρακλή.

Ή Ε ικ ό ν α  (2) δείχνει τό έπεισόδιο μέ τά μήλα των Εσπερίδων — έναν άθλο πού άκόμη κι ό Ηρακλής δέν μπόρεσε ή δέ θέλησε νά τόν άναλάβει. Παρακάλεσε λοιπόν τον Άτλαντα, πού κρατούσε τόν ουρανό στούς ώμους του, νά τόν άντικαταστήσει, καί ό Άτλας δέχτηκε, μέ τόν όρο ότι ό Ηρακλής θά βαστοΰσε στό μεταξύ τό φορτίο του.

Αθηνά -Ηρακλής-Άτλας : Τα μήλα των εσπερίδων .Ολυμπία 

        Τό άνάγλυφο δείχνει τόν ’Άτλαντα νά γυρνά πίσω μέ τά χρυσά μήλα, ενώ ό Ηρακλής στέκει γεμάτος ένταση κάτω άπό τό φοβερό βάρος. Ή Άθηνά, πολυμήχανη βοηθός τού Ηρακλή σέ όλους τούς άθλους, έχει βάλει ένα μαξιλάρι στούς ώμους του γιά νά τόν άνακουφίσει. Στό δεξί της χέρι κρατούσε κάποτε μετάλλινο δόρυ. Ό άθλος παρουσιάζεται μέ θαυμαστή απλότητα καί σαφήνεια. Έχουμε τήν αίσθηση ότι ό καλλιτέχνης προτιμούσε άκόμη νά δείχνει μιά μορφή σέ στάση ξεκάθαρη, ιδωμένη άπό μπροστά ή άπό τό πλάι. Τό σώμα τής Άθηνάς είναι άπέναντί μας, καί μόνο τό κεφάλι στρέφεται στό πλάι, πρός τόν Ηρακλή. Καταλαβαίνουμε ότι διασώζεται άκόμη εδώ ή επίδραση των κανόνων πού ρύθμιζαν τήν τέχνη των Αιγυπτίων. Άλλά αισθανόμαστε ότι τό μεγαλείο, ή μεγαλόπρεπη γαλήνη καί ή δύναμη των έλληνικών γλυπτών οφείλονται, ώς ένα βαθμό, καί στήν τήρηση τών άρχαίων κανόνων. Γιατί οί κανόνες αύτοί δέν είναι πιά εμπόδιο πού περιορίζει τήν ελευθερία τού καλλιτέχνη. Ή παλαιά άρχή πού άπαιτοΰσε άπό τόν καλλιτέχνη νά δείξει τή δομή τού σώματος — δηλαδή τούς κύριους αρμούς του, προκειμένου νά καταλάβουμε πώς λειτουργεί— τόν ώθησε νά μελετήσει τήν άνατομία τών οστών καί τών μυών καί νά συνθέσει μιά πειστική εικόνα τής άνθρώπινης μορφής, πού παραμένει ορατή άκόμη καί κάτω άπό τό κυμάτισμα τών πτυχών. Ό τρόπος μέ τόν όποιο οί "Ελληνες καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν τίς πτυχές γιά νά έπισημάνουν τά κύρια μέρη τού σώματος, μαρτυρεί τή σημασία πού άπέδιδαν στή γνώση τής  φόρμας.

Γλυπτό από το Αέτωμα του Παρθενώνα 

     Αύτή ακριβώς ή ισορροπία ανάμεσα στό σεβασμό των κανόνων καί σέ μιά ελευθερία μέσα στά πλαίσια των κανόνων, είναι τό στοιχείο πού θαύμασαν τόσο στούς "Ελληνες οί επόμενες γενεές. Αυτός είναι ό λόγος πού οί καλλιτέχνες ξαναγυρίζουν κάθε τόσο στά άριστουργήματα τής έλληνικής τέχνης άναζητώντας καθοδήγηση καί έμπνευση.

Ολυμπία 

 



  Τό είδος των έργων πού ζητούσε συχνά τό κοινό άπό τούς "Ελληνες καλλιτέχνες τούς βοήθησε νά τελειοποιήσουν τή γνώση τους γιά τό σώμα «έν κινήσει». 'Ένας ναός σάν τής ’Ολυμπίας περιστοιχιζόταν άπό άγάλματα πού παρίσταναν όλυμπιονίκες καί πού ήταν άφιερωμένα στούς θεούς. Σήμερα αύτό τό έθιμο φαίνεται χωρίς άλλο παράξενο, γιατί δσο δημοφιλείς κι άν είναι οί πρωταθλητές μας, δέ θά μάς περνούσε ποτέ άπό τό νοΰ ν’ άφιερώσουμε τήν προτομή τους σέ κάποια έκκλησία μέ τήν ευκαιρία τής τελευταίας τους νίκης. Οί μεγάλες όμως άθλητικές έκδηλώσεις τών Ελλήνων, άπό τις όποιες οί ’Ολυμπιακοί ’Αγώνες ήταν φυσικά ή μεγαλύτερη, ήταν πολύ διαφορετικές άπό τίς δικές μας. Συνδέονταν στενά μέ τίς θρησκευτικές δοξασίες καί τίς λαϊκές τελετουργίες. "Οσοι έπαιρναν μέρος στούς άγώνες δέν ήταν άπλώς άθλητές — έπαγγελματίες ή ερασιτέχνες— άλλά μέλη τών μεγαλύτερων οικογενειών τής Ελλάδας. Τόν όλυμπιονίκη τόν άντιμετώπιζαν μέ δέος, σάν άνθρωπο πού τόν εύνόησαν οί θεοί δίνοντάς του τό χάρισμα τού άκατάβλητου. Οί άγώνες οργανώθηκαν άρχικά γιά νά διαπιστωθεί ποιος είχε εύλογηθεΐ μέ τή χάρη τής νίκης. Γιά νά τιμήσουν ή καί νά διαιωνίσουν αύτό τό φανέρωμα τής θείας χάρης, οί νικητές παράγγελναν τά άγάλματά τους στούς πιό φημισμένους καλλιτέχνες τής έποχής τους.

Οί άνασκαφές στήν ’Ολυμπία άποκάλυψαν πολλές άπό τίς βάσεις τών περίφημων αύτών άγαλμάτων, άλλά τά ίδια τά άγάλματα έχουν χαθεί. Ήταν φτιαγμένα κυρίως άπό χαλκό, καί είναι πιθανό νά τά έλιωσαν τό Μεσαίωνα, όταν ύπήρχε έλλειψη μετάλλων.




 

Μόνο στούς Δελφούς βρέθηκε ένα, πού παριστάνει έναν ήνίοχο . Τό κεφάλι του, πού τό βλέπουμε στήν Ε ικ ό να 54, είναι εντυπωσιακά διαφορετικό άπό τή γενική ιδέα πού εύκολα σχηματίζει κανείς γιά τήν ελληνική τέχνη όταν τή βλέπει μόνο σέ άντίγραφα. Τά μάτια, πού συχνά μοιάζουν κενά καί άνέκφραστα στά μαρμάρινα γλυπτά ή έχουν μείνει άδεια στά χάλκινα κεφάλια, είναι καμωμένα άπό χρωματιστά πετράδια — δπως τά έφτιαχναν πάντα τότε. Τά μαλλιά, τά μάτια καί τά χείλη ήταν ελαφρά έπιχρυσωμένα, πράγμα πού έδινε στό πρόσωπο μιά αίσθηση ζεστασιάς καί χλιδής. Ωστόσο, ένα τέτοιο κεφάλι δέν φαινόταν ποτέ φανταχτερό ή χυδαίο. Βλέπουμε πώς ό καλλιτέχνης δέν ήθελε νά μιμηθεΐ ένα συγκεκριμένο πρόσωπο μέ όλα τά ψεγάδια του, αλλά πώς τό έπλασε μέ βάση τή γνώση του γιά την ανθρώπινη μορφή. Δέν ξέρουμε αν ό ήνίοχος μοιάζει στό μοντέλο του — ίσως νά μή «μοιάζει» καθόλου, μέ τήν έννοια πού δίνουμε έμεΐς στή λέ

ξη. Είναι όμως μιά πειστική εικόνα ενός ανθρώπινου πλάσματος μέ εξαίσια άπλότητα καί ομορφιά

       Τέτοια έργα, πού ούτε κάν άναφέρονται άπό τούς κλασικούς συγγραφείς, μάς θυμίζουν τί χάσαμε μέ τήν απώλεια των πιο φημισμένων άπό αύτά τά άγάλματα των άθλητών, όπως ό «Δισκοβόλος» τού ’Αθηναίου γλύπτη Μύρωνα, πού θά πρέπει νά ανήκε στήν ίδια γενιά μέ τον Φειδία. 

Διασώθηκαν πολλά αντίγραφα τού «Δισκοβόλου», πού μάς δίνουν τουλάχιστον μιάν ιδέα γιά τό τί ήταν τό πρωτότυπο .

Δισκοβόλος του Μύρωνα

 Ό νεαρός άθλητής παριστάνεται άκριβώς τή στιγμή πού έτοιμάζεται νά ρίξει τόν βαρύ δίσκο του. Σκύβει καί τεντώνει τό χέρι πρός τά πίσω, γιά νά δώσει μεγαλύτερη δύναμη στή ρίψη του. Τήν έπόμενη στιγμή θά πετάξει τό δίσκο μέ μιά ένισχυτική στροφή τού σώματός του. Ή στάση είναι τόσο πειστική, ώστε οί σύγχρονοι αθλητές τή χρησιμοποίησαν γιά υπόδειγμα, προσπαθώντας νά διδαχτούν τόν ακριβή τρόπο μέ τόν όποιο οί "Ελληνες έριχναν τό δίσκο. Δέν ήταν όμως καί τόσο εύκολο. Παραγνώρισαν τό γεγονός ότι τό άγαλμα τού Μύρωνα δέν ήταν ένα «καρέ» παρμένο άπό αθλητικά επίκαιρα, αλλά αρχαίο ελληνικό έργο τέχνης. "Αν μάλιστα τό εξετάσουμε πιό προσεχτικά, θά καταλάβουμε πώς ό Μύρων έδωσε τήν εκπληκτική εντύπωση τής κίνησης εφαρμόζοντας μέ καινούριο τρόπο πανάρχαιες μεθόδους. Κοιτάζοντας τό άγαλμα καί εντοπίζοντας τήν προσοχή μας στά περιγράμματα, συνειδητοποιούμε ξαφνικά τή σχέση του μέ τήν αιγυπτιακή παράδοση. "Οπως οί Αιγύπτιοι ζωγράφοι, έτσι καί ό Μύρων έχει πλάσει τόν κορμό όπως τόν βλέπουμε άπό μπροστά, καί τά πόδια καί τά χέρια όπως τά βλέπουμε άπό τό πλάι' όπως κι εκείνοι, έχει συνθέσει τήν εικόνα τού ανδρικού σώματος μέ τις πιό χαρακτηριστικές όψεις των μερών του. Στά δικά του όμως χέρια, αυτή ή παλιά καί ξεπερασμένη συνταγή έχει γίνει κάτι εντελώς διαφορετικό. Αντί νά συνταιριάσει τις απόψεις αυτές στήν αφύσικη άπόδοση μιάς άκαμπτης πόζας, ζήτησε άπό ένα ζωντανό μοντέλο νά πάρει μιά παρόμοια στάση καί τήν προσάρμοσε μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά μοιάζει μέ πειστική παράσταση ενός σώματος «εν κινήσει». "Αν αυτό αντιστοιχεί ή όχι στή σωστή κίνηση τού δισκοβόλου, είναι εντελώς αδιάφορο. Εκείνο πού έχει σημασία είναι ότι ό Μύρων κατέκτησε την   κίνηση, άκριβώς όπως οί ζωγράφοι τής εποχής του κατέκτησαν τό χώρο.


 Η ικανότητα νά βλέπουμε «τή λειτουργία τής ψυχής» στή στάση τού σώματος μεταμορφώνει μια απλή επιτύμβια στήλη, Ε ικόνα  , σέ μεγάλο έργο τέχνης. Τό ανάγλυφο δείχνει τήν Ήγησώ όπως ήταν όταν ζοΰσε. Μιά νεαρή παρακόρη στέκει μπροστά της καί τής κρατάει μιά πυξίδα, άπ’ όπου ή Ήγησώ μοιάζει νά διαλέγει ένα κόσμημα. Είναι μιά ήρεμη σκηνή, πού μπορεί νά συγκριθεΐ μέ τήν αιγυπτιακή παράσταση στήν οποία ό Τουταγχαμών είναι καθισμένος στό θρόνο του, ένώ ή γυναίκα του τοΰ διορθώνει τό περιλαίμιο.
. Τό αιγυπτιακό έργο έχει κι αυτό ένα θαυμαστά καθαρό περίγραμμα, άλλά μολονότι ανήκει σέ μιά σπουδαία περίοδο τής αιγυπτιακής τέχνης, είναι μάλλον άκαμπτο καί άφύσικο. Τό έλληνικό ανάγλυφο ξεπέρασε αύτούς τούς άδέξιους περιορισμούς, άλλά κράτησε τή διαύγεια καί τήν ομορφιά τής διάταξης, πού δέν είναι πιά γεωμετρική καί γωνιώδης, άλλά ελεύθερη καί άνετη.
Ό τρόπος μέ τόν όποιο πλαισιώνεται τό επάνω μέρος άπό τήν καμπύλη πού σχηματίζουν τά χέρια των δύο γυναικών, ό τρόπος μέ τόν όποιο αύτές οί γραμμές βρίσκουν τήν άντιστοιχία τους στις καμπύλες τής καρέκλας, ό άπλός τρόπος μέ τόν όποιο τό όμορφο χέρι τής Ήγησώς γίνεται τό κέντρο τής προσοχής, ή ροή των πτυχών καθώς περιζώνουν τό σώμα υποβάλλοντας τή γαλήνη — όλα συνδυάζονται γιά νά συνθέσουν έκείνη τήν άπλή αρμονία πού πρωτογνώρισε ό κόσμος μέ τήν ελληνική τέχνη τοΰ πέμπτου αιώνα.